Met de jonge componist Camiel Jansen (33) is het linkse engagement uit de jaren zestig weer volop terug. Na zijn stuk Toeslagenschandaal gaat deze maand De fundamenten in première, een oratorium op teksten van Ramsey Nasr. ‘Woede is een heel goede reden om iets te maken. De mensheid bevindt zich in een kritieke staat.’
Het zijn apocalyptische tijden: twee oorlogen, een steeds dreigendere wereldwijde klimaatramp. “Dan ook nog het aantreden van het ‘rechtser dan ooit’ kabinet-Schoof/Wilders en de verkiezing van president Donald Trump,” vult de Amsterdamse componist Camiel Jansen de zwartgalligheid nog aan. “Het oratorium is inderdaad een zwaar verhaal over grote fundamentele vragen. Wat vinden we belangrijk in het leven? Waarom drukken we alles in geld uit? Wat is de rol van kunst in onze maatschappij? We leven in superbelangrijke tijden, er is alle aanleiding voor alarmisme, er zijn veel redenen om daarop met kunst te reageren.”
Dat reageren op de deprimerende toestand in de wereld gebeurt in het oratorium De fundamenten van componist en musicus Camiel Jansen op teksten van Ramsey Nasr (50). Het stuk gaat 14 december in première tijdens de NTR ZaterdagMatinee in het Amsterdamse Concertgebouw, rechtstreeks te beluisteren op de radio. “Ik ben zelf een activistische componist, ik schuw maatschappelijke thema’s niet, ik ben als kunstenaar niet apolitiek, ik vind echt wat van de wereld om ons heen. Ik schreef in 2022 een stuk over het toeslagenschandaal en wilde daarmee woede opwekken. Kunst heeft een verantwoordelijkheid om dat soort zaken aan te kaarten. Normaal probeer ik nog een soort lichtheid te behouden, maar in dit geval lukte dat niet.”
Met Camiel Jansen is het linkse engagement uit de jaren zestig weer volop terug. Het idee dat muziek de wereld kan verbeteren of een ommekeer kan bewerkstelligen, was vrijwel geheel uit het zicht geraakt. Dat engagement ligt, zegt hij, ook deels aan de kern van het betoog van Ramsey Nasr, gebaseerd op diens essaybundel De fundamenten, die een aantal drukken beleefde. “Dat is echt een heftig boek uit de coronatijd, die woede en negativiteit in de maatschappij van toen zitten daar gewoon in. Ramsey is mega-activistisch, supererudiet. Hij zit elke week wel in een talkshow met een vlijmscherp betoog, altijd de vinger op een zere plek. Ik zal niet beweren dat ik punten scoor bij het kabinet, maar ik wil ze nog steeds maken. Het wordt steeds enger in de wereld, de komende twintig, dertig jaar, daarover maak ik mij grote zorgen. Waarom zou ik dat niet laten reflecteren in mijn muziek?”
Ramsey Nasr, zoon van een Rotterdamse Palestijn en een Nederlandse moeder, is wel omschreven als homo universalis. Hij is een multitalent en onder meer dichter, schrijver, librettist, essayist, acteur, programmamaker, regisseur en vertaler. Camiel Jansen, op het Rotterdamse conservatorium opgeleid als jazzbassist, is in zijn kunstbeleving ook breed georiënteerd: als kind leerde hij klassiek pianospelen, hij componeert al zo lang hij zich herinnert, hij houdt van onder anderen Yorke, Stravinsky, Radiohead, Ravel, Van Reybrouck, Yves Klein, Murokami, Matisse, Brahms, Schubert, Werner Herzog, Brahms, Messiaen en Bach. Elke dinsdagmorgen presenteert hij van 5 tot 7 op de klassieke radiozender een programma met een soortgelijke stijlmix: hedendaags én barok. Alleen ‘neoklassiek’ verafschuwt hij.
“Ik las De fundamenten van Ramsey, een essaybundel uit 2021 met een vlijmscherpe analyse van wat er gaande was met de hoogoplopende maatschappelijke tegenstellingen rond de coronacrisis, en over alle problemen die door de mensheid worden veroorzaakt. Nu is er in het politieke klimaat een radicale omslag richting rechts. Woede is een heel goede reden om iets te maken. De epidemie is op de achtergrond geraakt, maar tal van andere problemen zijn terug. Het betoog blijft hetzelfde: als mensen zijn wij de enige diersoort die zichzelf actief probeert uit te roeien. De mensheid bevindt zich in een kritieke staat.”
Jansen, een succesvol musicus en componist met allerlei opdrachten van festivals, schreef tot nu toe vooral kleinere stukken, ook voor zijn eigen ensemble Ikarai. Het was zijn droom om voor groot orkest te schrijven. Het tiendelige oratorium De fundamenten voor orkest, vijf zangers en een verteller – uiteraard Ramsey Nasr zelf – is zijn grootste project tot nu toe. “Het stuk Toeslagenschandaal was slechts voor vijf blazers. Voor orkest schrijven was een hele kluif. Al die instrumenten in het Radio Filharmonisch Orkest willen iets te doen hebben. Een probleem is ook de interne balans. Er zijn drie fagotten, die niet unisono hetzelfde spelen, maar elk iets anders. In een partituur van honderd pagina’s gaan héél veel nootjes, het stuk duurt 31 minuten. Het was enorm veel werk, ik heb me daarop verkeken, ik verkeer in constante staat van zelfoverschatting. In tijdnood heb ik me deze zomer laten helpen. Er is veel slagwerk, marimba en vibrafoon, maar er klinkt ook veel viool. Pauken doen mee in de eerste scène met de premier die op dreigende toon spreekt in een persconferentie. Ze wekken de indruk van oorlog.”
“Nasr schreef een zingbaar libretto, het is moeilijk daarin grote contrasten aan te brengen. Het is een indringend betoog met een duidelijke boodschap. Dat maakte dat de muziek ook maar een paar kanten op kon.” Een voordeel voor Jansen was dat hij sinds begin dit jaar direct betrokken was bij het formuleren van de zingbare teksten. Zijn intense muziek ontstond in het verlengde van de woorden. Dat lijkt op de werkwijze van Richard Wagner, die uitsluitend componeerde op eigen teksten, zodat muziek en taal aan één bron ontsprongen. Dat geeft reliëf aan de soms opvallende vertwijfeling in de tekst. “Ik was van plan een heldenstuk te zingen, een krachtig lied over kunst, haar grote nut. Maar mijn stem zweeg, de waarheid is: zij heeft geen nut, maar één ding kan zij wel, zij kan vechten waar ik vlucht.”
Het donkere oratorium De fundamenten wordt tijdens de ZaterdagMatinee op initiatief van programmeur Frank Veenstra gevolgd door twee instrumentale stukken van Moessorgski: Nacht op de kale berg en Schilderijen van een tentoonstelling. Beide stukken worden gespeeld in de zelden te horen duistere instrumentaties van de omstreden dirigent Leopold Stokowski (1882-1977).
Radio Filharmonisch Orkest o.l.v. Stéphane Denève m.m.v. Laetitia Gerards, Sterre Konijn, Fanny Alofs, Michael Wilmering, Frederik Bergman en Ramsey Nasr: De fundamenten;14 dec. 14.15 uur, Concertgebouw Amsterdam; www.npoklasssiek.nl