Tot mijn opgetogenheid vertelde een geestelijke uit mijn vriendenkring me dat de vorige paus die de naam Leo droeg, Leo XIII (1878-1903), Dantes gehele Divina Commedia uit het hoofd kende. Dat is een niet vaak geëvenaard wapenfeit, denk ik, ofschoon veel Italianen aanzienlijke lappen tekst van hun grootste dichter kunnen opdreunen.
Dat ligt in de eerste plaats aan het onderwijs, waar men niet uit koudwatervrees het eigen culturele erfgoed wegmoffelt zoals hier. Nederlandse literatuur van vóór de Tweede Wereldoorlog wordt niet meer onderwezen, want daar zijn de kindertjes niet in geïnteresseerd, en boeken van een paar decennia oud moeten derhalve worden ‘hertaald’, omdat ze anders niet meer begrepen worden.
Gedurende mijn eerste bezoek aan Florence, ergens begin jaren zeventig, raakte ik aan de praat met een in mijn toenmalige ogen stokoude nachtportier, en we kwamen (vraag me niet hoe) al fluks op Dante. Hij bleek de voorlaatste zang van de Inferno integraal te kunnen opzeggen: “Ah, la storia del conte Ugolino!” sprak hij verzaligd, en stak van wal.
Kom daar bij ons eens om. In het zeldzame geval dat iemand in de conversatie een paar regels van Vondel te berde brengt, is dat om er een flauw vervolg aan te breien: “Waar werd oprechter trouw/ dan tussen man en vrouw/ ter wereld ooit gevonden? – Bij de honden!” Ik vrees dat er inmiddels lieden zijn die denken dat dit de oorspronkelijke versie is.
Dat men die dingen in andere landen op school leert, kweekt klaarblijkelijk geen weerzin voor later. In vrijwel iedere Italiaanse film die ik gezien heb, zegt er wel iemand iets dat naar De Goddelijke Komedie verwijst, zonder dat zulks als aanstellerij wordt ervaren. (Ook in andere landen gaat men gemoedelijk om met inheemse meesterwerken: ik vertel graag over een ober in Lissabon, die spontaan uit het nationale epos Os Lusíadas begon te citeren, toen hij naast mijn bord een bundel van de dichter Camões ontwaarde.)
Natuurlijk zijn ook veel buitenlanders in de ban van Dante, en meestal stellen Italianen dat op prijs, al kwam ik een uitzondering tegen. De Duitse ambassadeur te Rome in de jaren dertig, Ulrich von Hassel (later geëxecuteerd wegens betrokkenheid bij de aanslag op Hitler), was een geestdriftig Dante-liefhebber, tot wrevel van Galeazzo Ciano. Deze potsierlijke schoonzoon van Mussolini schreef in februari 1938 in zijn dagboek: ‘Bovendien kent Von Hassel Dante te goed. Ik wantrouw buitenlanders die Dante kennen. Ze willen ons verneuken (fregare) door middel van poëzie.’ Maar goed, ook met Ciano is het niet best afgelopen.
Om terug te komen op Leo XIII: het conclaaf dat hem verkoos was een van de gedenkwaardigste uit de geschiedenis. Het volgde op het langste pausschap tot dan toe, dat van Pius IX, die 32 jaar had geregeerd. Dat wilden de kardinalen niet nog eens meemaken, en ze kozen de krakkemikkigste onder hun collegae, die daar evenwel enorm van opknapte, en wiens pontificaat 25 jaar zou duren.
Het is helaas niet waarschijnlijk dat de nieuwe paus, niettegenstaande zijn onmiskenbaar gebleken taalgevoel, eenzelfde vertrouwdheid met het oeuvre van Dante aan de dag zal leggen als zijn naamgenoot uit de vorige eeuw.