Deze vraag is minder bizar dan beweringen (zie Argus 134) dat Shakespeare en Mozart zwart waren. Het was Goethe zelf die bij het verschijnen van zijn gedichtenbundel West-Östlicher Divan opmerkte dat hij er geen probleem mee had als de lezers hem ervan verdachten muzelman te zijn. En professor Katharina Mommsen, autoriteit waar het Goethe betreft, beweert dat hij dat inderdaad was. In Nederland bleef dat min of meer onopgemerkt, maar in de grote islamitische gemeenschap in Duitsland kende de vreugde geen grenzen. Uitgerekend Goethe, niet alleen volgens Karl Marx de grootste van alle Duitsers! Maar klopt het ook?
Laten we eens kijken hoe Goethe tot die merkwaardige uitspraak is gekomen. Al vroeg interesseerde hij zich voor het exotische. In zijn jonge jaren was dat vooral de joodse gemeenschap in zijn geboorteplaats Frankfurt. Die verbleef, goeddeels gedwongen, in de Judengasse, een getto in de vorm van een lange straat. De Rothschilds woonden er. Het was een plek waar fatsoenlijke burgers zich niet vertoonden. Deze jonge patriciërszoon, alle horrorverhalen over ritueel vermoorde christenkindertjes ten spijt, wel. Het was er overvol en smerig, opdringerige lui probeerden je (‘Kopen? Kopen?’) troep aan te smeren, maar hij werd er ook vriendelijk ontvangen en er waren leuke meisjes. Hij bestudeerde er het ‘Jodenduits’ en bij een brand daar organiseerde hij in zijn goeie goed een menselijke keten met blusemmers. Bij alle vooroordelen zag hij hier toch het volk waar we het Oude Testament aan te danken hebben, in zijn ogen voor alles een literair kunstwerk.
Wat de islam betreft vermeldde hij in zijn autobiografische Dichtung und Wahrheit de algemene feestvreugde in ‘de hele beschaafde wereld’ bij de melding dat de Russen in 1770 de Turkse vloot bij Tsjesme in vlammen hadden doen opgaan. In die memoires klonk toch iets door van mededogen met de duizenden ‘onchristenen’ die daarbij het leven lieten. Later, toen hij in Weimar de leiding had gekregen van het Hoftheater, droeg de hertog hem op voor een Duitse versie te zorgen van Voltaires toneelstuk Le fanatisme ou Mahomet le Prophète. Weigeren kon hij niet, maar hij deed het met tegenzin. Als spinozist en vrijmetselaar – complotdenkers opgelet, hij behoorde zelfs tot de Illuminati – voelde hij geen behoefte om religies aan te vallen. Het werd uiteindelijk een stuk waarin de profeet een minder grote booswicht was dan in het Franse origineel.
De wereld van de islam heeft Europa al sinds de kruistochten gefascineerd. Tussen alle oorlogen door was er ook handel en vond er beïnvloeding plaats. De middeleeuwse minnezang zou zijn oorsprong hebben gehad in Moors Andalusië. De Duitse Hohenstaufenkeizer Frederik II sprak vloeiend Arabisch. Ook hij is ervan verdacht islamiet te zijn. Ten onrechte, maar afkerig van de geneugten van het Morgenland was hij niet, getuige het bezit van een eigen welvoorziene harem.
Die belangstelling voor het Midden-Oosten en verre landen in het algemeen ging door de tijden heen in golven. Aan het eind van de napoleontische oorlogen was er weer meer belangstelling voor de Oriënt. Napoleon was in Egypte geweest, er kwamen vertalingen van oriëntaalse literatuur, de oude Perzische vertellingen uit Duizend en één nacht vonden, al dan niet gekuist, hun weg naar Europa.
Goethe had het in die tijd wel gehad met Europa. Weliswaar had de Franse keizer hem het Legion d’honneur opgespeld, maar hij had ook meegemaakt hoe twee Franse militairen bij hem thuis wilden gaan plunderen. Het was zijn huishoudster en ‘bedschat’ Christiane die de kerels daarop als een furie was aangevlogen en ze had verjaagd – reden voor Goethe om haar eindelijk te huwen. Na de Fransen kwamen er soldaten van de tsaar, moslims in dit geval, en die gedroegen zich beter. Nieuwsgierig bezocht Goethe een godsdienstige plechtigheid. Ze schonken hem een pijl en boog, waarmee hij nog vaak in zijn tuin is gaan oefenen.
Goethe was betoverd door de islamitische kalligrafie en vooral door de Perzische dichter Hafez, van wiens werk vertalingen verschenen. Hafez was moslim, maar van de minder strenge, meer mystieke soefivariant, die de wijn en de liefde had bezongen. Dat inspireerde Goethe tot de bundel WestÖstlicher Divan. Divan betekende hier verzameling gedichten. Onder het kopje Hegire, de vlucht van Mohammed van Mekka naar Medina, opende hij met ‘Noord en West en Zuid versplinteren, tronen barsten, rijken sidderen’ en werd de weg naar het ‘reine Oosten’ ingeslagen.
Hij was al met de bundel begonnen toen hij op bezoek ging bij een oude kennis uit Frankfurt, de bankier en theaterenthousiast Von Willemer en diens pleegdochter Marianne. Die zou hij hebben gekocht van haar moeder, een weinig succesvolle toneelspeelster, voor tweehonderd gulden en een kleine jaartoelage, waarna hij de toen vijftienjarige in zijn gezin had opgenomen. Toen Goethe hen opzocht in Von Willemers landhuis was zij rond de dertig, hij inmiddels 65. Hij was zeer onder de indruk van Marianne en betrok haar bij het werk aan zijn Divan. Daarvoor nam hij, toneelman pur sang, de identiteit aan van Hatem, een Perzische dichter; zij gaf hem een tulband en werd zijn Suleika. Von Willemer had haar net gehuwd, maar vond het prima dat die twee zo in elkaar opgingen. Marianne had een mooie zangstem en kon improviseren op de gitaar. Pas veel later is bekend geworden dat stukken in de Divan ook van haar waren. Goethe beleefde in Von Willemers landhuis een tweede jeugd, maar moest op een gegeven moment weer vertrekken. Zijn vrouw Christiane lag op sterven, en er waren problemen bij het Hoftheater. Hij is er niet meer op bezoek geweest.
Nog eens: was Goethe moslim? Je zou het bijna gaan denken. Over Mohammed heeft hij zich lovend uitgelaten, die had tenslotte die Arabische stammen verenigd, en Goethe vond hem een groot poëet. Maar al die ge- en verboden van de profeet Mohammed waren niets voor hem. Kort door de bocht dan: Goethe is nooit aangetroffen biddend met het hoofd richting Mekka, is daar ook nooit heen gereisd, dronk alcohol en ongezien mogen we aannemen dat hij zich niet heeft laten besnijden. Daarvoor was het ‘goede stuk’ hem te dierbaar.