In de woonkamer van mijn dochter staat een wit kastje, vol met speelgoed van haar kinderen. Het is van voor de oorlog. De glazen raampjes in de deur zijn na de oorlog vervangen. Het ‘kastje van oma’ mag nooit weg. Het staat centraal in het oorlogsverhaal dat haar oma (mijn moeder) vertelde aan haar zes kleinkinderen, steeds als ze vond dat ze er oud genoeg voor waren. Een verhaal dat ze haar eigen kinderen nooit vertelde.
Het speelt zich af op een vroege zondagmorgen, in de Antoniestraat in Haarlem, op 18 maart 1945. Mijn moeder Annie Habraken is dan 25 jaar. Ze maakt deel uit van een groot rooms-katholiek gezin; zeven van de elf kinderen wonen nog thuis. Mijn moeder is verloofd met mijn vader Joop, maar die woont, zoals dat hoort in die jaren, nog bij zijn eigen ouders. Annie heeft met haar salaris als schooljuffrouw al een heel servies bij elkaar gespaard, zodat ze in haar huwelijk beslagen ten ijs komt.
Op die zondagmorgen in 1945 wordt het gezin Habraken opgeschrikt door gerinkel van glas. Vanuit de slaapkamers komt iedereen in pyjama naar beneden en daar staan vijf Duitsers met pistolen in de woonkamer. ‘Moffen’ in het verhaal van mijn moeder. Niemand mag zich bewegen. Alleen mijn opa moet zich aankleden en de Duitsers rondleiden. Door het hele huis, en ook door de drukkerij achter het huis: het katholieke St. Jacob Godshuis. Mijn opa is daar directeur. De Duitsers zoeken overal. In kasten en bureaus en in alle hoeken en gaten. Niemand, behalve mijn opa, weet waarnaar ze op zoek zijn. Ze vinden niets, worden steeds agressiever en schreeuwen steeds harder. Ze gooien de inhoud van kasten en laden op de grond. Als kasten op slot zijn slaan ze die open met de loop van hun pistool. De glazen raampjes in de deurtjes van een klein kastje worden kapotgeslagen. Alles wat erin zit wordt op de grond gesmeten. Wat breekbaar is valt in diggelen. Zo ziet mijn moeder haar nieuwe servies in scherven uiteenvallen. De Duitsers vinden niets. Woedend vertrekken ze. Mijn opa moet mee. Op blote voeten. Niemand weet of en wanneer hij terug zal komen.
Mijn opa wordt opgesloten in de gevangenis aan de Weteringschans in Amsterdam. Zondag
15 april 1945 wordt hij, met negentien andere gevangenen, doodgeschoten. Het is een represaillemaatregel voor een bomaanslag op een spoorbaantje bij Alkmaar. Volgens mijn moeder zit oma dagenlang voor het raam te wachten op zijn terugkeer. Op 26 april, nog geen twee weken voor de bevrijding, komt een politieman mijn oma vertellen dat haar man dood is. Zijn kleren kunnen aan de Weteringschans worden opgehaald.
Ik ben een jaar of dertien als mijn oudere broer plotseling van mijn moeder niet naar school mag. Die dag wordt een nieuwe vleugel geopend van het Triniteitslyceum, waar mijn broer op het gymnasium zit. De toenmalige wethouder van onderwijs in Haarlem verricht de opening. Die man heeft je opa verraden, zegt mijn moeder zonder verdere uitleg. Pas later begrijp ik dat die wethouder niet fout was in de oorlog. Hij zat in het verzet. Tijdens het laatste oorlogsjaar had hij affiches laten maken die na de bevrijding verspreid moesten worden. Mijn opa had dat illegale materiaal gedrukt en daarna verstopt. De verzetsman wordt door de Duitsers opgepakt en zou tijdens een zware ondervraging de naam van mijn opa prijsgeven. De inval in de drukkerij en in mijn moeders ouderlijk huis volgen meteen daarna.
Na de oorlog wordt het stoffelijk overschot van mijn opa overgebracht naar de Ere-begraafplaats in de duinen van Overveen. Mijn oma krijgt in de jaren daarna 52 kleinkinderen. Een groot aantal van hen loopt nog jaarlijks op 4 mei mee met een stille tocht over de Zeeweg. Nu met hun eigen kinderen en kleinkinderen. Na het overlijden van oma erft mijn moeder het kastje met de deurtjes en verft het wit.
Het gebouw van de voormalige drukkerij is dit jaar voor het eerst opgenomen in de wandeling op 4 mei langs Haarlemse verzetshuizen. Om 15.00 uur vertellen mijn nicht Tonny en mijn neef Frank daar het verzetsverhaal van onze opa.
Mirjam Bartelsman (1949) is journalist en documentairemaker.